De levende doden

Langs het asfaltweggetje dat door de Yanaka-begraafplaats slingert, staat her en der een auto in de berm. De aanhoudende regen druipt door het loof op de intens lelijke Nissans en Toyota's. Japanse auto's in Japan zijn lelijker dan Japanse auto's elders. Het zijn legoblokjes op wielen, rijdende koelkasten.

Er zijn zevenduizend graven op Yanaka, de eerste publieke begraafplaats in Tokyo. Er is ook het ommuurde, voor bezoekers afgesloten, perk waar de Tokugawa-clan rust: de laatste shoguns van Japan. De ondergang van het Tokugawa shogunaat in 1867 betekende het eind van de samoeraiklasse en 250 jaar aan Sakoku – het absolute isolationisme dat de onmiddellijke doodstraf dicteerde voor iedere Japanner die Japan verliet en iedere buitenlander die landde op Japanse kusten. In nauwelijks veertig jaar transformeerde Japan, dat zich tot dan toe had onttrokken aan de vaart der volkeren, van een feodale samenleving naar een moderne, geïndustrialiseerde staat. (in 1872 lag er 29 kilometer spoorweg in Japan, in 1914 was dat 11400 kilometer).

Het is vroeg in de middag, rond lunchtijd. Aan de bestuurderskant van elke auto hangt een krant over het raam. Ik gluur door de kieren. Er ligt telkens een man te slapen. Hij draagt telkens een wit overhemd. Dit zijn salarymen. Deze slapende mannen behoren tot het leger withemden dat sinds de Tweede Wereldoorlog de ruggengraat van Japan vormt. Salaryman zijn, betekent: loyaliteit aan het bedrijf, hard werken, veel uren draaien en 's avonds eten, drinken en roken met de collega's, je tweede familie, in een izakaya. Een echte salaryman is voor het leven benoemd, met gegarandeerde promoties op basis van dienstjaren. Dit verandert langzaam. Parttime-werk, flexwerk, freelancewerk, uitzendbanen, omscholing, een carrièreswitch, headhunten, vrouwen op de werkvloer: het zijn termen waar het conservatieve Japan lange tijd niets van wilde weten. Ze hoorden niet bij het trotse bestaan van een salaryman.

Je ziet ze elke ochtend en avond in de metro, de tengere mannetjes met hun kantoorbuikjes, hun slecht zittende pakken, hun grauw gelaat, ingevallen wangen en vermoeide ogen, hun uniformiteit. Ze zijn op het oog volledig inwisselbaar en bepaald niet indrukwekkend. Toch hebben salarymen aanzien. Ze snauwen naar obers en serveersters, die buigen dieper dan ze voor andere gasten doen.

Het lijkt me luguber om een tukkie te doen op een begraafplaats, tussen de doden. Ik zou niet graag hier m'n ogen dichtdoen. Wie weet wordt je nooit meer wakker. Er is een term: karoshi. Dat betekent zoiets als 'dood door te veel werk'. Hoewel het aantal werkuren dat de salaryman klopt langzaam daalt (in 2014 introduceerde de regering Abe een wet met 'maatregelen om karoshi tegen te gaan') is het aantal hartaanvallen, beroertes en zelfdodingen als gevolg van de werkdruk nog altijd schrikbarend hoog. Een recent onderzoek concludeerde dat één op de vijf salarymen het risico loopt zich dood te werken.

Wellicht worden de slapende bestuurders van de Nissans en Toyota's op de begraafplaats van Yanaka vandaag echt niet meer wakker.